Πολιτιστικές ταυτότητες και ιδιότητα του Ευρωπαίου πολίτη σε μια
διευρυνόμενη ΕΕ
Mark Dubrulle
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, μπροστά σε αυτές τις ενδογενείς και εξωγενείς εξελίξεις, αναζητεί
τρόπους και μέσα για να ξαναρχίσει την πολιτική της οικοδόμηση, προσπαθώντας να
λάβει την πλήρη υποστήριξη των πολιτών, υπερβαίνοντας τις εθνικές συμμαχίες. Το
δόγμα είναι «ενότητα στη διαφορετικότητα», άποψη που δεν κατανοείται πάντοτε
πλήρως από τους ντόπιους πληθυσμούς.
Προτείνω την ανάλυση τεσσάρων σημείων αυτής της άποψης, στα οποία σήμερα θα
οικοδομήσω την ομιλία μου:
1. πολιτισμός,
2. ταυτότητα,
3. ιδιότητα του πολίτη,
4. Ευρώπη.
Πολιτισμός, πρώτα απ’ όλα
Ο πολιτισμός είναι ελληνική λέξη. Περιέχει τη ρίζα «πόλις» και εμφανώς αναφέρεται στην
πόλη. Οι Λατινογενείς γλώσσες χρησιμοποιούν τη λέξη «culture» (κουλτούρα), η οποία
πρωτίστως περιέχει την έννοια της καλλιέργειας, π.χ. της γης, προσπάθεια που στόχο
έχει την μεταμόρφωση και την κυριαρχία στη φύση.
Μου φαίνεται ότι για άλλη μια φορά οι Έλληνες είναι πιο κοντά στην έννοια του
πολιτισμού και της συμμετοχής στα κοινά όταν μιλούν για πολιτισμό απ’ ό,τι οι Λατίνοι,
οι Γερμανοί, οι Αγγλοσάξονες ή οι Σλάβοι
……………………………………………………………………………………………..
Σε γενικές γραμμές στις ευρωπαϊκές γλώσσες η έννοια του «πολιτισμού» έχει
ταυτόχρονα διευρυνθεί και περιοριστεί. Για ορισμένους ανθρώπους έχει την έννοια των
καλών τεχνών, της λογοτεχνίας, της μουσικής και των επιστημών. Άλλοι την
αντιμετωπίζουν περισσότερο στην ανθρωπολογική και κοινωνική της διάσταση.
…Ο Ελβετός συγγραφέας/ φιλόσοφος και μεγάλος οπαδός της ομοσπονδιακής Ευρώπης
Ντενί ντε Ρουζμόν…………………………………………………………………………….
ήταν εξαιρετικός παρατηρητής των Ευρωπαίων και συνήθιζε να λέει, με μια δόση
χιούμορ, ότι για το μέσο Γάλλο « κουλτούρα » είναι ευφράδεια και κλασσική λογοτεχνία,
για τον Άγγλο είναι η ατομική απόκτηση γνώσης με στόχο την εκλέπτυνση του
αισθητικού γούστου και της διανόησής του (και, φυσικά, του αθλητισμού!), ενώ για ένα
Γερμανό είναι η προσπάθεια για την αποδοτικότητα της οικονομίας και των θεσμών,
καθώς και η άσκηση της προσωπικότητάς του.
Ταυτότητα: για τι πράγμα μιλάμε;
Μιλάμε πολύ για την ταυτότητα στον σημερινό κόσμο της παγκοσμιοποίησης και της
ομοιογένειας. Αναφερόμαστε, όμως, στο ίδιο πράγμα; Πολύ συχνά η ταυτότητα
σχετίζεται με την εθνικότητα. Έχω «δελτίο ταυτότητας», όπως και εσείς οι Έλληνες. Λέει
όμως την αλήθεια για την πραγματική μας ταυτότητα; Δεν πρέπει να λάβουμε υπόψη τη
φυλή μου, την εθνική μου καταγωγή, τη μητρική μου γλώσσα, τη θρησκεία μου;
Αναφερόμαστε σε καταγωγή, σε ρίζες. Καθένας και καθεμία έχουμε ρίζες. Όπως όμως
έγραψε ο Ισπανός συγγραφέας Χουάν Γκοϊτισόλο: « Ο άνθρωπος δεν είναι δέντρο. Και
βέβαια έχει ρίζες, έχει όμως και πόδια που τον πάνε παντού.» Ο Οδυσσέας το γνώριζε
και η περιπλάνησή του είναι εξαιρετικό παράδειγμα αυτής της τυπικής προσπάθειας των
Ευρωπαίων να θέλουν να βγουν από την περίφραξη του χωριού τους, τα σύνορα της
χώρας τους, να διασχίσουν τη θάλασσα και τον ορίζοντα…
Μάλιστα, πολύ συχνά περιορίζουμε την ταυτότητα στις ρίζες, τη χώρα, κάνοντάς την
αμετακίνητη έννοια. Σήμερα ζούμε μια εποχή νομάδων, κατά την οποία πραγματικά
πολλοί άνθρωποι ταξιδεύουν σε όλο τον κόσμο για δουλειά ή για τουρισμό – και την
οποία εικονικά βιώνουμε μέσω της τηλεόρασης, του τηλεφώνου, του διαδικτύου, όπου
ακόμη περισσότεροι άνθρωποι μοιράζονται τη ζωή τους με άλλους που βρίσκονται πολύ
μακριά. Ως εκ τούτου, η αναφορά και μόνο σε ρίζες ή γη μου φαίνεται λίγο απλοϊκή.
……………………………………………………………………………………………………………
Η μητρική μας γλώσσα είναι σημαντικό μέρος της ταυτότητας μας, γιατί είναι και το
καλύτερο επικοινωνιακό εργαλείο μας. Απειλείται όμως ολοένα και περισσότερο από
νόθες μορφές της παγκόσμιας αγγλικής, η οποία δεν έχει πλέον τίποτε κοινό με την
ωραία γλώσσα του Σαίξπηρ.
Δεν υποστηρίζω ότι πρέπει να αντιτιθέμεθα σε οποιαδήποτε μορφή παγκοσμιοποίησης ή
αλλαγής όταν έχει θετικές επιπτώσεις, όπως την αμοιβαία προσέγγιση των λαών.
Εντούτοις, αυτό δεν πρέπει να μας αποτρέπει από το να προστατεύουμε και να
προωθούμε τη δική μας πολιτιστική ταυτότητα.
Γι’ αυτό το λόγο, κατά τη γνώμη μου, χρειαζόμαστε περισσότερη Ευρώπη. Οι τοπικές,
περιφερειακές, ακόμη και οι εθνικές μας ταυτότητες είναι από μόνες τους ανίσχυρες για
να αντιταχθούν στις ανεπιθύμητες ενέργειες της παγκοσμιοποίησης ή του αμερικανικού
τρόπου ζωής, ο οποίος είναι καταστρεπτικός από πολλές απόψεις. Η εισαγωγή του
γαλλικού, του ιταλικού ή του μαροκινού φαγητού δεν αποτελεί απειλή για την ταυτότητά
μας. Η κυριαρχία όμως και η πανταχού παρουσία της αμερικανικής υποκουλτούρας στην
καθημερινή μας ζωή με τα μέσα, την ψυχαγωγία και τις επιχειρήσεις αποτελεί κίνδυνο.
………Οι Ευρωπαίοι έχουν τον πλούτο της διαφορετικότητάς τους. Στην ευρωπαϊκή ταυτότητα
διακρίνονται πολλά επίπεδα. Η έννοια του πλουραλισμού γεννήθηκε στην Ελλάδα,
καλύπτοντας ένα ποικιλόμορφο σύνολο απόψεων και θεωριών. Το Σωκρατικό πνεύμα
είναι η βάση του κριτικού πνεύματος, του ανοιχτού διαλόγου και της ηθικής δέσμευσης.
Θα πρέπει να καλλιεργούμε τις διαφορές μας, οι οποίες δεν πρέπει να είναι αποκλειστικές.
Γεννήθηκα Φλαμανδός, είμαι Βελγικής εθνικότητας, Ευρωπαίος πολίτης στο διαβατήριο
και στα χρήματά μου. Επίσης, στην καρδιά είμαι Έλληνας…
Ιδιότητα του πολίτη
Η ιδιότητα του πολίτη συνοψίζεται σε μια λέξη-κλειδί: συμμετοχή. Η ιδέα γεννήθηκε
εδώ και αναπτύχθηκε από τον Αριστοτέλη και τους σύγχρονούς του Αρχαίους Έλληνες.
Η ιδιότητα του πολίτη είναι η συμμετοχή ενός ατόμου στα κοινά. Πρώτα-πρώτα
αναφορικά με την οικογένειά του, την επαγγελματική του δραστηριότητα, την ένταξή
του σε μια κοινότητα ή μια πόλη. Στη συνέχεια υπάρχει το επίπεδο μιας επαρχίας ή
περιφέρειας, το επίπεδο ενός κράτους – για παράδειγμα, η Ελλάδα – και το διεθνές
επίπεδο, στην περίπτωσή μας, η Ευρωπαϊκή Ένωση.
Τώρα, η συμμετοχή έχει δυο μορφές, καθεμιά από τις οποίες συμπληρώνει την άλλη.
Υπάρχει μια παθητική και δεκτική μορφή, με την έννοια του να πας κάπου για να δεις και
να ακούσεις, λ.χ. μια συναυλία, μια επίδειξη ή μια διάλεξη. Υπάρχει επίσης η ενεργός
μορφή, πράγμα που σημαίνει αφοσίωση και δέσμευση υπό την έννοια της συνεισφοράς
και της προσφοράς.
…Η ελευθερία και η κριτική σκέψη, που αποτελούν τα θεμέλια της δημοκρατίας, επίσης
απαιτούν συναίσθηση ευθυνών. Πάντα αιώνες πίσω ο Περικλής έλεγε στους Αθηναίους:
«Δεν επαινούμε τον έντιμο πολίτη που απουσιάζει από τα κοινά. Αντίθετα, τον
κατηγορούμε ότι είναι εντελώς άχρηστος»
Και η Ευρώπη, τελικά;
Πώς ορίζουμε την Ευρώπη; Στο σημείο αυτό μιλάω κατ’ αρχάς για την ήπειρο και όχι για
τους θεσμούς της ΕΕ. Μιλάμε για μια γεωγραφική Ευρώπη; Μια ιστορική Ευρώπη; Μια
Ευρώπη των πολιτισμών; Μια οικονομική ή πολιτική Ευρώπη;
………Ο γεωγραφικός χώρος «Ευρώπη», για τον οποίο μιλάμε τώρα, έχει πάντοτε γνωρίσει
μεταναστευτικά κύματα και μετανάστες που κατέληξαν στο να εγκατασταθούν. Όλοι
αυτοί έφεραν διαφορετικές αξίες οι οποίες μερικές φορές ήταν διαφορετικές από τις
ντόπιες, οι οποίες όμως αναμφίβολα συνεισέφεραν στη διαμόρφωση των θεμελίων των
πολιτισμών μας σήμερα.
Η Ευρώπη μπορεί σίγουρα να οριστεί από την πολιτιστική και την κοινωνική της
διάσταση, περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο.
…Δεν χρειαζόμαστε έναν και μοναδικό ευρωπαϊκό πολιτισμό, ενώ μάλλον αριθμούμε
περίπου εκατό διαφορετικούς πολιτισμούς. Ούτε και μας χρειάζονται οι Ηνωμένες
Πολιτείες της Ευρώπης ως συνομοσπονδία κυρίαρχων εθνικών κρατών… Αυτό που
χρειαζόμαστε είναι ένας νέος τύπος πραγματικού Ευρωπαϊκού Κράτους, δηλαδή ένας
πολιτικός και ομοσπονδιακός θεσμός που να μπορεί να επιβάλλεται σε διεθνές επίπεδο,
αντισταθμίζοντας την ηγεμονία των ΗΠΑ, που να μπορεί να παρεμβαίνει στη Μέση
Ανατολή και σε άλλες διαμάχες, να ανταποκρίνεται στις οικονομικές προκλήσεις
αναδυόμενων δυνάμεων, όπως η Κίνα και η Ινδία. Ένα Κράτος που να μπορεί να
αντιμετωπίσει ορισμένα σημαντικά κοινωνικά προβλήματα, τα οποία τα Εθνικά Κράτη δεν
είναι πλέον σε θέση να επιλύσουν μόνα τους, όπως η ανεργία, η ανεύρεση θέσεων
εργασίας, ο ανταγωνισμός, η ασφάλεια, η υγεία και η προστασία του περιβάλλοντος.
…Ο πολιτιστικός πλουραλισμός είναι αναγκαίος σε έναν εξελισσόμενο κόσμο όπου οι
αποστάσεις ολοένα μικραίνουν. Τα πραγματικά ή τα εικονικά ταξίδια μας, μέσω του
διαδικτύου, πρέπει να θεμελιώνουν την ανοχή μας έναντι των άλλων. Εντούτοις, τα
μέσα μαζικής επικοινωνίας τείνουν να ομογενοποιήσουν το γούστο, το ύφος και τις
συνήθειες, πράγμα επιβλαβές για τον πλούτο της αυθεντικής πολιτιστικής ταυτότητας.
Αυτό ενέχει και έναν κίνδυνο, ο οποίος δεν είναι τόσο εμφανής όσο εκείνος των
Ισλαμιστών, είναι ακόμη όμως μεγαλύτερος, καθώς είναι συγκαλυμμένος.
Ας είμαστε σε ετοιμότητα μπροστά στις αποκαλούμενες μαζικές πολιτιστικές παραγωγές,
που ακολουθούν την κυρίαρχη λογική του κέρδους, οι οποίες κατακλύζουν τον πλανήτη.
Πρόκειται για οδοστρωτήρες, που συνθλίβουν την ταυτότητά μας, υπονομεύουν τον
πλούτο της διαφορετικότητάς μας και ανοίγουν το δρόμο για μια μόνο αλήθεια και για
δικτατορίες.
Έσχατο και κραταιό, ας έχουμε πάντοτε στο μυαλό μας ότι τα πολιτιστικά δικαιώματα,
ακριβώς όπως και τα κοινωνικά δικαιώματα, μπορούν να καταστούν αντιδημοκρατικά
όργανα, εάν δεν διαποτίζουν την κοινωνική και πολιτική οργάνωση ενός κράτους δικαίου.
Εδώ ακριβώς βρίσκεται η αποστολή της Ευρώπης και η δράση κάθε μεμονωμένου
πολίτη. Οι πολίτες, που συνολικά είναι 500 εκατομμύρια άνθρωποι, ανήκουν σε μόλις 25
Εθνικά Κράτη. Αυτό πρέπει να είναι η Ευρώπη.
