"Οι κοινωνικοί μύθοι για τα έθνη και τις κουλτούρες απέναντι στις ανάγκες και τις αξίες της ευρωπαϊκής εποχής"

Αποσπάσματα από την εισήγηση της Άννας Φραγκουδάκη
στη ΔΙΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ
της Πλατφόρμας Ε/κ και Τ/κ Εκπαιδευτικών «ΕΝΩΜΕΝΗ ΚΥΠΡΟΣ»
(Πύλη Αμμοχώστου,Λευκωσία,18.11.2009)

"Οι κοινωνικοί μύθοι για τα έθνη και τις κουλτούρες

απέναντι στις ανάγκες και τις αξίες της ευρωπαϊκής εποχής"

Η διατύπωση και μόνο της έκφρασης «οι κοινωνικοί μύθοι για τα έθνη» προκαλεί μια αντανακλαστική αντίδραση σαν να έγινε κάποια ιεροσυλία.

Τι σημαίνει αλήθεια η έκφραση που υπονοεί ότι υπάρχουν μύθοι για τα έθνη; Υπάρχουν εθνικοί μύθοι και ποιοι είναι αυτοί; Ναι, υπάρχουν. Όλες οι εθνικές ιδεολογίες είναι μύθος. Ο μύθος είναι παντού, για όλα τα έθνη παρόμοιος. Παρουσιάζει το κάθε έθνος (τα υπόλοιπα ταιριάζουν σε όλους σχεδόν τους λαούς, στους Έλληνες και τους Τούρκους, τους Βούλγαρους, τους Γάλλους, τους Γερμανούς, τους Ιρλανδούς, τους Πολωνούς, τους Ρώσους, τους Σουηδούς, τους Σέρβους κ.ο.κ.), παρουσιάζει λοιπόν το έθνος σαν ομάδα που ξεκίνησε την πορεία της στην ιστορία τους αρχαιότατους χρόνους, διατήρησε επί δεκάδες αιώνες τα ίδια «εθνικά» της χαρακτηριστικά, την ίδια κουλτούρα, θρησκεία, γλώσσα, παραδόσεις και έχει τους δικούς της αρχαίους προγόνους

Οι εθνικές μυθολογίες εμφανίζουν το έθνος σαν ανθρώπινη ομάδα σχεδόν «αιώνια», σαν οντότητα έξω από την ιστορία, χωρίς εξέλιξη και αλλαγή μέσα στους αιώνες και με συγγένεια σχεδόν βιολογική, κάτι σαν τη φάρα ή τη φυλή.
Τι λέει η σύγχρονη επιστημονική ιστορία για τα έθνη; Το έθνος είναι έννοια νεωτερική, είναι ιδέα που ανήκει στο Διαφωτισμό, έγινε πολιτική πράξη με τη γαλλική Επανάσταση και δημιούργησε το έθνος-κράτος. Ιστορική διαδικασία που γενικεύεται τον 19ο αιώνα, τον οποίο η σύγχρονη ακαδημαϊκή ιστορία ονομάζει «αιώνα των εθνών».
Oι αξίες της ισότητας και της ελευθερίας που θα γεννήσει η γαλλική επανάσταση θα εμπνεύσουν διανοουμένους που θα διαμορφώσουν το όραμα της εθνικής ανεξαρτησίας, θα ηγηθούν εξεγέρσεων ενάντια στη δεσποτική ηγεσία των δύο μεγάλων αυτοκρατοριών, της οθωμανικής και της αυστροουγγρικής, και από τους αγώνες αυτούς θα προέλθουν τα σύγχρονα ανεξάρτητα έθνη-κράτη.
Πού οφείλεται ο μύθος της βιολογικής συγγένειας των μελών του έθνους; Οι αγώνες για να γίνουν ανεξάρτητα τα έθνη κράτη σχεδόν παντού στηρίχτηκε σε μια παρομοίωση. Allons, enfants de la patrie, Eμπρός, τέκνα της πατρίδας, αρχίζει η περίφημη Mασσαλιώτιδα. H πατρίδα περιγράφεται με υψηλή έξαρση από τους διαφωτιστές διανοουμένους της εποχής σαν «μητέρα» αλυσοδεμένη που τα «παιδιά» της μάχονται να ελευθερώσουν. H παρομοίωση της σκλαβωμένης μητέρας είχε μεγάλη δύναμη και πειστικότητα για τον τότε μείζονα κοινωνικό της στόχο, το ανεξάρτητο έθνος-κράτος.

Το κάθε έθνος μόλις γίνει κράτος θα επιβάλει την κεντρική νομοθεσία, την ενοποίηση της αγοράς, τη μία εθνική γλώσσα και την ομοιογενοποίηση των πληθυσμών του. Καθώς παράλληλα όλα τα έθνη κράτη έχουν οράματα επεκτατικά, στα Βαλκάνια π.χ. διεκδικούν εδάφη από τις αυτοκρατορίες αλλά και τα γειτονικά έθνη-κράτη. Έτσι επί ενάμιση αιώνα ηχούν σάλπιγγες του πολέμου που κηρύττουν τα «ιερά δίκαια» του κάθε έθνους στην κατάκτηση εδαφών.

Η παρομοίωση των τέκνων της μητέρας πατρίδας, άρα εξ αίματος παιδιών της, θα φέρει σημαντικά αποτελέσματα. Θα αποδώσει ιερότητα στον αγώνα για την απελευθέρωση της αλυσοδεμένης μητέρας, και στη συνέχεια θα εξαγιάσει τα εθνικά επεκτατικά οράματα και τους πολέμους του κάθε έθνους κράτους. Οι «Μεγάλες», όπως η εποχή τις ονόμασε, «Ιδέες» είναι αυτές που θα αποδώσουν στο κάθε έθνος κράτος το δικαίωμα σε επεκτατικές διεκδικήσεις για να απελευθερώσει τους εθνικούς του «αδερφούς» κατακτώντας εδάφη «αλύτρωτα».

Συνέπεια των εθνικών επεκτατισμών είναι ότι οι πληθυσμοί με διαφορετικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά που βρίσκονται μέσα στην κάθε εθνική επικράτεια γίνονται απειλή για την ακεραιότητα των συνόρων του. H ύπαρξη τέτοιων πληθυσμών συντηρεί τις επεκτατικές βλέψεις των γειτόνων εθνών-κρατών και νομιμοποιεί την επεκτατική εθνική τους πολιτική. Το κάθε έθνος-κράτος προβάλλει το «ιερό δικαίωμα» να απελευθερώσει τους σκλαβωμένους εθνικούς του «αδελφούς», ενώ παράλληλα τα σύνορά του απειλούνται από το ιερό δικαίωμα που εξίσου διεκδικούν τα γειτονικά έθνη-κράτη να απελευθερώσουν τους δικούς τους σκλαβωμένους «αδελφούς». Έτσι η εθνική ομοιογένεια από παρομοίωση με στόχο να οδηγήσει στην εξέγερση της ανεξαρτησίας και να νομιμοποιήσει τους εθνικούς στόχους της επέκτασης των κρατικών συνόρων θα μετατραπεί σε κοινωνική πολιτική.

(…)

Σήμερα ζούμε σε τελείως άλλη εποχή (…)

Oι εθνικές ιδέες της εποχής των ανεξαρτησιακών αγώνων και των επεκτατικών εθνικισμών περιέχουν μύθους βαθιά διχαστικούς για τις μοναδικές αρετές και τα ιερά δίκαια του κάθε έθνους απέναντι στους δαιμονικούς εχθρούς που αντίθετα έχουν ταπεινά κίνητρα και χυδαία συμφέροντα. Εμποδίζουν την ειρηνική συμβίωση.

Περιέχουν βλαβερούς μύθους για την πατρίδα που είναι μητέρα και τα μέλη του έθνους που είναι «αδερφοί». H παρομοίωση έχει σήμερα σοβαρές πολιτικές επιπτώσεις, υποβιβάζει την ιδιότητα του πολίτη στην κατηγορία του «τέκνου» της κρατικής εξουσίας, και παρουσιάζει με προφανείς συνέπειες σαν ανήθικη διαμάχη μεταξύ «αδερφών» τις συγκρούσεις κοινωνικών συμφερόντων.
(…)

H παρομοίωση του έθνους με την οικογένεια περιέχει ακόμα την πολιτικά επικίνδυνη ιδέα της πολιτισμικής καθαρότητας. Η πολιτισμική καθαρότητα είναι ιστορικό ψεύδος. Κατά τις επιστήμες, κανένα σύγχρονο έθνος δεν έχει κοινή εθνοτική βάση, κι ακόμα λιγότερο «βιολογική» συγγένεια. Οι μόνοι στην ιστορία του κόσμου λαοί που δεν αναμείχθηκαν με άλλους είναι κάποιες πολύ μικρές ομάδες που έζησαν για γεωγραφικούς ιδίως λόγους σε απομόνωση. Για τούτο άργησε πολύ η κοινωνική τους εξέλιξη και παρέμειναν έως τον 20ό αιώνα σε πρώιμα στάδια κυνηγετικών κοινωνιών. Δεν υπάρχουν άλλοι. Δεν υπάρχει λαός ή πολιτισμός χωρίς αναμίξεις και πλήθος αλληλεπιδράσεις. Από την αρχαιότητα ακόμα, οι πιο δυναμικοί πολιτισμοί ήταν εκείνοι που συνεχώς μετανάστευαν, επιδίωκαν την ώσμωση με άλλους, αντλούσαν τεχνογνωσία, τρόπους κοινωνικής οργάνωσης, μορφές τέχνης, ήθη, ιδέες.

Οι πολιτισμικές ταυτότητες δεν έχουν σχέση με τη μυθική «καθαρότητα» αλλά με την πολιτική βούληση

(…)

Οι εθνικές μυθολογίες άλλων εποχών είναι επικίνδυνες για την ευρωπαϊκή εποχή μας. Δεν είναι αλήθεια ότι το κάθε έθνος αποτελούν «αδέρφια» που ζουν αρμονικά κι αγαπημένα όταν δεν συμβιώνουν με «άλλους». Δεν είναι αλήθεια ότι η κοινή γλώσσα και η κοινή θρησκεία εξασφαλίζουν την αρμονική συμβίωση των μελών της «εθνικής οικογένειας». Η κοινή τους γλώσσα δεν απέτρεψε Σέρβους και Κροάτες από τη σφαγή. Η ίδια θρησκεία άλλοτε ενώνει πέρα από έθνη-κράτη όπως ο Ισλαμισμός, άλλοτε διαιρεί ομάδες εθνικές όπως τους Ιρλανδούς. Είναι αδιανόητο για σήμερα το αίτημα να κατοικούνται τα σύγχρονα ευρωπαϊκά κράτη από πληθυσμούς εθνικά αμιγείς. Άλλωστε είναι απολύτως αδύνατο να επιτευχθεί. Μόνο στη σφαγή και τον όλεθρο μπορεί να οδηγήσει, τη μάταιη σφαγή και τον όλεθρο δικαίων και αδίκων χωρίς αποτέλεσμα και χωρίς νικητές, μόνο ηττημένους (όπως πάλι έδειξε η Γιουγκοσλαβία).
(…)

Όμως οι νέες γενιές έχουν σήμερα μεγάλη ανάγκη να μάθουν ιστορία. Αυτό θα επιτρέψει να εντάξουν τις εθνικές ιδέες του παρελθόντος μέσα στην ιστορική τους εποχή, να κατανοήσουν τη σημασία τους και να τις σεβαστούν για αυτό που ιστορικά ήταν. Παράλληλα μαθαίνοντας ιστορία θα μπορέσουν να αναγνωρίσουν ότι πρόκειται για ιδέες και αξίες που δεν αντιστοιχούν στο παρόν και δε βοηθούν το μέλλον, ώστε το μεγάλο ηθικό βάρος των εθνικών ιδεών του παρελθόντος να μην εμποδίζει την αποδοχή των ιδεών και αξιών του παρόντος και τη συμμετοχή των νέων γενεών στους κοινωνικούς αγώνες για οράματα καινούρια, για μια «Ευρώπη των λαών».

Άννα Φραγκουδάκη

(Την εισήγηση της παλιάς μου καθηγήτριας ανακάλυψα στο εξαιρετικό blog
" Επισημάνσεις" της φιλολόγου από την Κύπρο Εύας Νεοκλέους.
Αν θέλετε να τη διαβάσετε ολόκληρη πατήστε εδώ )