Η στάση μας απέναντι στο παρελθόν

Το παρελθόν αναμφισβήτητα επηρεάζει και καθορίζει σ' ένα μεγάλο βαθμό το παρόν ενός λαού, είτε το θέλουμε είτε όχι. Τούτο ασφαλώς δε σημαίνει ότι λαός που δεν έχει παρελθόν, είναι καταδικασμένος. Μια τέτοια αντίληψη κυριαρχεί σε άτομα ή λαούς χωρίς αυτοδυναμία, σε άτομα ή λαούς που έχουν απορροφηθεί απ' το παρελθόν, σ' αυτούς που θεωρούν το παρελθόν σα μοναδική πηγή έμπνευσης, που αναζητούν, αν δεν έχουν, να διαμορφώσουν ένα επίπλαστο παρελθόν. Χαρακτηριστικός σχετικά μ' αυτό είναι ο αφορισμός του Μπρεχτ: «Δεν πρέπει να οικτίρει κανείς μια χώρα που δεν έχει ήρωες. Πρέπει όμως να οικτίρει μια χώρα που αναζητεί ήρωες».

Όσον αφορά τη στάση μας απέναντι στο παρελθόν θα μπορούσε να διακρίνει κανείς τρεις περιπτώσεις. Μια περίπτωση τέλειας προσκόλλησης στο παρελθόν, μια δεύτερη ολοκληρωτικής απόρριψης του παρελθόντος, και τέλος, μια κριτική στάση. Η πρώτη περίπτωση ισχύει κυρίως για λαούς που τυχαίνει να έχουν ένα ένδοξο παρελθόν και στις περισσότερες περιπτώσεις ένα ανύπαρκτο παρόν. «Εις εποχάς καταπτώσεως, γράφει ο I. Συκου­τρής, στρέφει πολύ συχνά ένα έθνος το βλέμμα του προς μίαν αρχαιοτέραν περίοδον της ζωής του δοξασμένην -που θεωρεί τουλάχιστον δοξασμένην- δια να εύρη εκεί ανάπαυσιν και παρηγορίαν από την αθλιότητα του παρόντος». Φυσικά ο' αυτή τη στάση μπορεί να αναζητήσει κανείς πολλές φορές και εθνικιστι­κές σκοπιμότητες.

Όσον αφορά τη δεύτερη στάση, της ολοκληρωτικής απόρρι­ψης του παρελθόντος, θα μπορούσε να πει κανείς ότι ισχύει για λαούς που δίνουν βαρύτητα στο παρόν και το μέλλον ή διακατέχονται από ένα είδος εγωκεντρισμού. (Μικρόχαρη, στενόκαρδη χαρακτηρίζει ο Β. Τατάκης αυτή τη στάση). Γεγονός πάντως είναι ότι, είτε θέλουμε να το αναγνωρίσουμε είτε όχι, το παρελθόν υπάρχει στο παρόν, επηρεάζει τη ζωή μας, χωρίς πολλές φορές να το αντιλαμβανόμαστε. Βέβαια η αντίληψη ότι ό,τι  είμαστε το οφείλουμε στο παρελθόν είναι υπερβολική. Αυτό ισχύει σ' ένα μόνο ποσοστό. Αντίθετα πάλι η αποκοπή από το παρελθόν δείχνει έλλειψη ιστορικής συνείδησης και αυτό είναι πολλές φορές ολέθριο για το παρόν. Και ο λόγος είναι όχι τόσο γιατί η ιστορία αποτελεί μια συνέχεια, αλλά γιατί η έλλειψη ιστορικής μνήμης μας στερεί την ικανότητα να χειριστούμε το παρόν. Όχι βέβαια με την έννοια πως δεν έχουμε παραδείγματα από το παρελθόν -κάτι τέτοιο θα περιόριζε πολύ το ρόλο της ιστορίας- αλλά γιατί μας λείπει γενικότερα η ιστορική και κοινωνική κρίση για να ελέγξουμε το παρόν, την πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική μας πορεία.

Μια στάση κριτική αντιμετωπίζει το παρελθόν όχι σαν ταμπού, αλλά σαν ένα δυναμογόνο στοιχείο για το παρόν. Δέχεται το παρελθόν όχι επειδή είναι παρελθόν, αλλά γιατί μπορεί να βοηθήσει το παρόν. Ο άνθρωπος σαν υποκείμενο της ιστορίας, σα δημιουργός της ιστορίας, βασίζεται όχι μόνο στους υποκειμενικούς παράγοντες, στο δυναμισμό του, αλλά και σε αντικειμενικούς παράγοντες, όπως είναι το παρελθόν

Αθ. Κιτσάκης, Τα δοκίμια του Λυκείου , εκδ. Πρωτοπορία, Αθήνα, 1990