Όρια νομιμότητας και δυνατότητας της αγωγής

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ






[Αναδημοσίευση από το βιβλίο του Φ.Κ.Βώρου, Δοκίμια για την Παιδεία, σ.58-72]







Α΄.Αρχή σοφίας είναι η σπουδή των λέξεων (ονομάτων επίσκεψις). Και δε φαίνεται άσκοπο να αρχίσουμε το δοκίμιο τούτο με μια προσπάθεια ορισμού των δυο λέξεων του τίτλου. Συνήθως με τον όρο παιδεία εννοούμε το σύνολο των επιδράσεων που δέχεται ο άνθρωπος από τον πολιτισμό των προγενεστέρων και των συγχρόνων του, επιδράσεων που δημιουργούν τη γνωριμία του με τον κόσμο και τη ζωή, επιδράσεων που κάνουν ευκολότερη τη ζωή του και τη συνεννόησή του με τους συνανθρώπους του. Δηλαδή να το πούμε συντομότερα: παιδεία είναι η γνωριμία του ανθρώπου με τον πολιτισμό (προγενέστερο και σύγχρονο). Είναι ανάγκη όμως αμέσως να αντιδιαστείλουμε τον όρο εκπαίδευση, που είναι η οργανωμένη προσπάθεια της ώριμης γενιάς να μεταδώσει τον πολιτισμό της στην επόμενη, καθώς θα της παραδώσει και τη σκυτάλη της ζωής.





Πολύ δυσκολότερο είναι να δώσει κανείς κάποιον ορισμό της ελευθερίας. Είναι για όλους αγαθό που θεμελιώνει την ευτυχία μας και τη δημιουργικότητά μας, αλλά και έννοια πολυσήμαντη που αντιστέκεται σε κάθε ορισμό, γλιστράει όπως ο υδράργυρος. Φαίνεται ότι, όπως ο φιλελεύθερος άνθρωπος αποστρέφεται τους άστοχους περιορισμούς, έτσι η έννοια της ελευθερίας διαφεύγει τους ορισμούς. Όσοι προσπαθούν να την ορίσουν καταφεύγουν στην απαρίθμηση των μορφών που παίρνει και μιλάνε για ελευθερία του λόγου, της έκφρασης, της σκέψης, της συνείδησης, της βούλησης, απαλλαγή δηλ. από κάποιο εμπόδιο εξωτερικό ή εσωτερικό. Όλοι θεωρούμε την ελευθερία του ανθρώπου αγαθό μεγάλο, ύψιστο και σεβαστό, αλλά και είμαστε όλοι πρόθυμοι να προσθέσουμε έναν αυτοπεριορισμό: ότι η ελευθερία του ενός δεν μπορεί να παραβιάζει την ελευθερία του άλλου. Μιλάμε για το ιερό δικαίωμα του λόγου, αρκεί ο λόγος του ενός να μην αποτελεί συκοφαντία, βλάβη, δυσφήμηση του άλλου.





Μέχρι εδώ, ελπίζω, συμπλέουμε στο ίδιο σκάφος ιδεολογικής ευφορίας. Υπάρχει όμως πάντα κάπου ύφαλος. Ότι η ελευθερία της σκέψης (που είναι ο πυρήνας της ελευθερίας του ανθρώπου) κινδυνεύει να παγιδευτεί από την άγνοια ή την προκατάληψη ή το φόβο. Ένα παράδειγμα θα φωτίσει, νομίζω, καλύτερα το θέμα: ένα δεκαπεντάχρονο παιδί μεγαλώνει στη Γερμανία του 1935. Καθημερινά στο σχολείο και στο σπίτι του, στους δρόμους, στούς κινηματογράφους, στο ραδιόφωνο ακούει ότι όλα τα δεινά της Γερμανίας και του κόσμου προέρχονται από τους Εβραίους, που πρέπει γι’ αυτό το λόγο να εξοντώνονται ανελέητα όπου κι αν βρίσκονται. Ένας συμμαθητής του ακούει πως όσα λέγονται εναντίον των Εβραίων είναι παραπλανητικά ψέματα, προπαγάνδα του ναζισμού, για να ενώσει τους Γερμανούς με το κοινό μίσος, αλλά γνωρίζει ότι θα τιμωρηθεί αυτός και η οικογένειά του, αν διακηρύξει τέτοιες απόψεις υπέρ των Εβραίων. Και τα δυο αυτά παιδιά στρατεύονται το 1941, δηλαδή φτάνουν σε ηλικία αποφάσεων και σκοτώνουν Εβραίους, ο πρώτος από άγνοια και προκατάληψη, ο δεύτερος από φόβο. Γεννιέται το ερώτημα: ήταν η σκέψη του πρώτου ελεύθερη; και η απόφαση του δεύτερου; Ήταν οι δυο αυτοί άνθρωποι ελεύθεροι; και υπεύθυνοι;






Β΄. Τέτοιου είδους επεμβάσεις παραμορφωτικές για την ελευθερία της σκέψης και κατά συνέπεια της βούλησης του ανθρώπου δημιουργούνται καθημερινά με την παιδευτική δραστηριότητα της ώριμης γενιάς, που επιχειρεί να διαπαιδαγωγήσει την επόμενη γενιά μεταφέροντας τις γνώσεις της, την εμπειρία της ή τους φόβους της.





Σε τούτο ακριβώς το κρίσιμο σημείο συναντιώνται οι δυο έννοιες του τίτλου που χρησιμοποιήσαμε: Ελευθερία και παιδεία. Ως ποιο σημείο η παιδεία που προσφέρει η ώριμη γενιά επηρεάζει και φωτίζει ή συσκοτίζει την ελευθερία της διάδοχης γενιάς.



Τέτοιο βέβαια ερώτημα δεν προκύπτει στα Μαθηματικά ή τη Φυσική ή τη Γεωγραφία. Εκεί 2+2=4 πάντα, η άνωση του σώματος που βυθίζεται στο υγρό είναι ίση με το βάρος του υγρού που εκτοπίζεται και η Ινδική χερσόνησος είναι πάντα στη θέση της. Το ερώτημα όμως γεννιέται πάντα, κάθε στιγμή και σε κάθε βήμα στα λεγόμενα ανθρωπιστικά μαθήματα, στην Ιστορία, την Κοινωνιολογία, τη Λογοτεχνία. Εδώ οι προτάσεις που χρησιμοποιούμε χωρίζονται σε δυο κατηγορίες: 1)προτάσεις πληροφοριακές (η Γαλλική Επανάσταση έγινε το 1789) και 2) κρίσεις αξιολογικές (Η Γαλλική Επανάσταση είναι το σημαντικότερο γεγονός στη νεότερη ιστορία). Και ενώ μπορεί να συμφωνήσουμε όλοι στο πληροφοριακό μέρος, είναι πιθανό να διαφωνήσουμε στο δεύτερο και να αντιτάξουμε άλλα γεγονότα ως σημαντικότερα (1917, 1949). Οι αξιολογικές λοιπόν κρίσεις αποτελούν το επίμαχο στοιχείο στην καθημερινή ζωή, στις ιδεολογικές συζητήσεις, στην παιδευτική δραστηριότητα, γιατί οι αξιολογικές κρίσεις (τούτο είναι καλό ή κακό, ωραίο ή άσχημο, δίκαιο ή άδικο) αποτελούν τον πυρήνα για τις σκέψεις και τη δράση την καθημερινή. Εδώ εντοπίζεται το δίλημμα και η ευθύνη κάθε ανθρώπου –εκπαιδευτικού, γονιού, πολιτικού, όταν στρέφεται προς την ανώριμη γενιά και διατυπώνει τη γνώμη του (δηλαδή μια κρίση αξιολογική) για πρόσωπα ή γεγονότα. Εδώ βρίσκεται το σημείο επαφής και ίσως προστριβής ανάμεσα στην Παιδεία και την Ελευθερία, όπου η παιδεία μπορεί να φωτίσει το δρόμο της ελευθερίας ή να τον συσκοτίσει.



Ας δούμε τα πράγματα με τη σειρά τους: η ύπαρξη εκπαιδευτικών συστημάτων και η καθημερινή δραστηριότητα των εκπαιδευτικών και των γονέων απορρέουν από δυο θεμελιακές και καθολικά παραδεκτές πεποιθήσεις: α΄) ότι η ενημέρωση του νέου ανθρώπου σε θέματα επαγγέλματος και επιστήμης και σε προβλήματα κοινωνικής ζωής είναι όρος αναγκαίος για την ομαλή και δημιουργική ένταξή του στην κοινωνία, β΄) ότι είναι δυνατή η επίδραση της ώριμης γενιάς (με τα σχολεία και τους άλλους φορείς των απόψεών της) πάνω στη σκέψη και τη βούληση της νέας γενιάς. Και οι δυο τούτες πεποιθήσεις αποτελούν αξιώματα για τη δράση της ώριμης γενιάς. Προέρχονται βέβαια από τη στοργή της και θεμελιώνονται στην πείρα της, αλλά δεν παύουν να εκφράζουν τη δική της βιοθεωρία και βούληση, τη δική της αντίληψη για τα πράγματα.





Επειδή όμως κάθε εκπαιδευτικό σύστημα αφορά νεότερους, η ώριμη γενιά έχει χρέος να δώσει απάντηση πειστική σε κάποια επίμαχα ερωτήματα, για να δικαιολογήσει την παιδαγωγικής της αυθεντία και να βεβαιωθεί ότι ακολουθεί δρόμο σωστό, για να πείσει ότι έχει προθέσεις καθαρές και σχέδια μελετημένα. Τα ερωτήματα είναι απλά:



Πώς αντιλαμβάνεται την ελευθερία του ανθρώπου;



Ως ποιο σημείο θεωρεί δυνατή τη διαμόρφωση της βούλησης του νέου ανθρώπου;



Ως ποιο σημείο θεωρεί την επέμβαση αυτή θεμιτή;



Για την εξυπηρέτηση τίνος οργανώνεται το εκπαιδευτικό σύστημα;



Ποιος και με ποια κριτήρια έχει αρμοδιότητα να καθορίζει σκοπούς Παιδείας;



Ποιος και με ποια μέσα να τους πραγματοποιεί;




Η σπουδαιότητα των ερωτημάτων είναι σχεδόν αυτονόητη, προσθέτουμε τούτο μόνο: ότι ο σχεδιασμός και η πραγμάτωση Παιδείας αποτελεί την σημαντικότερη σε χρονική διάρκεια και οικονομικοκοινωνικές επιπτώσεις λειτουργία της σύγχρονης πολιτείας.