ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΓΕΛ 2019

[Επίκληση των αξιών της δημοκρατίας]

Χρειάζεται μια απάντηση στο βασικό ερώτημα που άκουσα να επαναλαμβάνεται συχνά, κυρίως από τους νέους οι οποίοι τόσο εύκολα αυταπατώνται κι εξίσου εύκολα απογοητεύονται: Αφού η δημοκρατία είναι κατά κύριο λόγο ένα σύνολο διαδικαστικών κανόνων, πώς μπορούμε να έχουμε την απαίτηση να βασιζόμαστε στους «ενεργούς πολίτες»; Για να έχουμε ενεργούς πολίτες, δεν χρειάζονται άραγε και ιδανικά; Και βέβαια χρειάζονται τα ιδανικά. Πώς όμως να μην πάρουμε υπόψη μας τις μεγάλες ιδεολογικές συγκρούσεις που δημιούργησαν αυτούς τους κανόνες; Θέλετε να δοκιμάσουμε να τις απαριθμήσουμε;

Πρώτο μεταξύ όλων συναντάμε μέσα από αιώνες αμείλικτων θρησκευτικών πολέμων το ιδανικό της ανοχής. Αν σήμερα απειλείται η ειρήνη στον κόσμο, η απειλή προέρχεται για άλλη μια φορά από τον φανατισμό, δηλαδή από την τυφλή πίστη στη δική μας αλήθεια και ότι αυτή μπορεί να επιβληθεί με τη βία. Δεν χρειάζονται παραδείγματα· τα έχουμε καθημερινά μπροστά στα μάτια μας.

Έπειτα έρχεται το ιδανικό της μη βίας. Ποτέ μου δεν ξεχνώ τη διδαχή του Καρλ Πόπερ*, σύμφωνα με την οποία αυτό που ουσιαστικά διακρίνει μια δημοκρατική εξουσία από μια μη δημοκρατική είναι πως μονάχα στην πρώτη οι πολίτες μπορούν να ξεφορτωθούν τους κυβερνώντες χωρίς αιματοχυσίες. Οι τυπικοί κανόνες της δημοκρατίας, που τόσο συχνά γίνονται αντικείμενο χλευασμού, εισήγαγαν για πρώτη φορά στην ιστορία τρόπους συμβίωσης που είχαν στόχο την επίλυση των κοινωνικών συγκρούσεων χωρίς τη χρήση βίας. Μόνον εκεί όπου οι κανόνες αυτοί γίνονται σεβαστοί, ο αντίπαλος δεν θεωρείται πλέον εχθρός που πρέπει να εξοντωθεί αλλά αυτός που μας αντιπολιτεύεται και αύριο μπορεί να πάρει τη θέση μας.

Τρίτο, το ιδανικό της σταδιακής ανανέωσης της κοινωνίας μέσα από την ελεύθερη αντιπαράθεση των ιδεών και την αλλαγή της νοοτροπίας και του τρόπου ζωής. Μόνο η δημοκρατία επιτρέπει τη διαμόρφωση και την εξάπλωση των ειρηνικών επαναστάσεων, όπως συνέβη τις τελευταίες δεκαετίες με την αλλαγή στις σχέσεις των δύο φύλων, που ίσως να είναι η μεγαλύτερη επανάσταση της εποχής μας.

Τέλος, το ιδανικό της αδελφότητας (η fraternité της Γαλλικής Eπανάστασης). Η ιστορία του ανθρώπου είναι σε μεγάλο βαθμό ιστορία συγκρούσεων αδελφοκτόνων. Στο έργο του Φιλοσοφία της Ιστορίας ο Χέγκελ** χαρακτήρισε την Ιστορία ως «απέραντο σφαγείο». Μπορούμε να τον διαψεύσουμε; Σε καμία χώρα του κόσμου δεν υπάρχει περίπτωση να διαρκεί επί μακρόν η δημοκρατία δίχως να γίνει ήθος και συμπεριφορά.

Πώς όμως μπορεί να γίνει αυτό δίχως την αναγνώριση της αδελφότητας που ενώνει όλους τους ανθρώπους σε ένα κοινό πεπρωμένο; Η αναγνώριση αυτού του γεγονότος είναι τόσο περισσότερο αναγκαία σήμερα, που καθημερινά συνειδητοποιούμε αυτό το κοινό πεπρωμένο και θα έπρεπε να ενεργήσουμε με συνέπεια όσο υπάρχει ακόμα αυτή η μικρή φλόγα της λογικής που φωτίζει την πορεία μας.

Απόσπασμα από το βιβλίο του Norberto Bobbio, Το μέλλον της δημοκρατίας, μετάφραση Π. Ράμος. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 1993, σελ. 49-51.

* Καρλ Πόπερ: Φιλόσοφος του 20ού αι. ** Γ. Β. Φ. Χέγκελ: Φιλόσοφος του 19ου αι

A1. Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη του κειμένου που σας δόθηκε (90-110 λέξεις). Μονάδες 25

Β1. Να επαληθεύσετε ή να διαψεύσετε , με βάση το κείμενο, τις παρακάτω προτάσεις, γράφοντας στο τετράδιό σας δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε πρόταση τη λέξη Σωστό ή Λάθος:

 α. Κυρίως οι νέοι αμφισβητούν τη δυνατότητα της δημοκρατίας να βασίζεται στους «ενεργούς πολίτες».

β. Η αλλαγή στις σχέσεις των δύο φύλων δεν εντάσσεται στις ειρηνικές επαναστάσεις.

γ. Η μακροβιότητα της δημοκρατίας προϋποθέτει ανάλογη στάση ζωής.

δ. Ο φανατισμός και η βία βρίσκονται στον αντίποδα της ανοχής .

ε. Στόχος των δημοκρατικών πολιτευμάτων δεν είναι η ειρηνική επίλυση των κοινωνικών συγκρούσεων. Μονάδες 10

Β2. α. Να εντοπίσετε στο κείμενο δύο περιπτώσεις επίκλησης στην αυθεντία (μονάδες 2).

β. Για ποιον λόγο χρησιμοποιεί ο συγγραφέας την επίκληση σε κάθε μία περίπτωση; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας με στοιχεία από το κείμενο (μονάδες 4). Μονάδες 6

Β3. α. Να ξαναγράψετε κάθε μία από τις παρακάτω προτάσεις της τρίτης παραγράφου, αντικαθιστώντας την υπογραμμισμένη λέξη με μία άλλη, σημασιολογικά ισοδύναμη:

1. «… δεν ξεχνώ τη διδαχή του Καρλ Πόπερ …».

2. «… γίνονται αντικείμενα χλευασμού …».

3. «… εισήγαγαν στην ιστορία τρόπους συμβίωσης …».

4. «… αυτός που μας αντιπολιτεύεται …». Μονάδες 4

β. Σε κάθε ένα από τα παρακάτω αποσπάσματα, να αναγνωρίσετε τη λειτουργία της γλώσσας στις υπογραμμισμένες φράσεις (μονάδες 2) και να αποδώσετε τη σημασία τους μονολεκτικά ή περιφραστικά (μονάδες 4):

1. «… ο Χέγκελ χαρακτήρισε την Ιστορία ως “απέραντο σφαγείο” …» (5η παράγραφος).

2. «… η μικρή φλόγα της λογικής που φωτίζει την πορεία μας.» (6η παράγραφος). Μονάδες 6  ΣΥΝΟΛΟ ΜΟΝΑΔΩΝ 10

Β4. α. Στα υφολογικά χαρακτηριστικά του δοκιμίου συμπεριλαμβάνονται τα παρακάτω:

1. σύνθετη δομή προτάσεων που επιτυγχάνεται με τη χρήση υποτακτικού λόγου, και

2. κάποια προφορικότητα στο ύφος που δείχνει διάθεση του δοκιμιογράφου να επικοινωνήσει με τον αναγνώστη. Για κάθε ένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά να εντοπίσετε στο κείμενο δύο (2) παραδείγματα και να τα μεταφέρετε στο τετράδιό σας. Μονάδες 4

β. Να εξηγήσετε τη χρήση του σημείου στίξης της παρένθεσης που βρίσκεται στην 5η παράγραφο: «… (η fraternité της Γαλλικής επανάστασης) …». Μονάδες 2

γ. Στην παρακάτω φράση να αναγνωρίσετε το είδος της σύνταξης (ενεργητική – παθητική) (μονάδα 1) και να το μετατρέψετε στο άλλο είδος (μονάδες 2): «… Μόνο η δημοκρατία επιτρέπει τη διαμόρφωση και την εξάπλωση ειρηνικών επαναστάσεων …». Μονάδες 3 ΣΥΝΟΛΟ ΜΟΝΑΔΩΝ 9

Γ1. «Για να διατηρούν τις βασικές τους αρχές, οι σύγχρονες δημοκρατίες βασίζονται στη δράση των ενεργών πολιτών» είναι το θέμα αφιερώματος στην ηλεκτρονική εφημερίδα του σχολείου σου. Σε ένα άρθρο 500-600 λέξεων να παρουσιάσεις τεκμηριωμένα τις θέσεις σου για το θέμα, εστιάζοντας:

α. στις ενέργειες με τις οποίες ο πολίτης κάνει πράξη τη δημοκρατία στην καθημερινότητά του, και

β. στις δράσεις με τις οποίες το σχολείο μπορεί να συμβάλλει στη διαμόρφωση ενεργών πολιτών με δημοκρατικό ήθος. Προσοχή: στο άρθρο να μην αναγράψετε το ονοματεπώνυμό σας. Μονάδες 40

Ενεργός Πολιτειότητα – Ενεργός πολίτης

Η πολιτειότητα είναι η ιδιότητα του να είναι κάποιος πολίτης. Η Ενεργός Πολιτειότητα προϋποθέτει την ενημέρωση για τα κοινά, τη γνώση των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων που έχει το άτομο ως πολίτης, την έκφραση των απόψεών του, την απαίτηση για διαφάνεια και δικαιοσύνη, την ενεργό συμμετοχή στις κοινωνικές διεργασίες. Η έννοια του Ενεργού Πολίτη αναφέρεται συνήθως στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων του στο δημόσιο χώρο και στην ενεργό συμμετοχή του στις πολιτικές και κοινωνικές δομές διαμόρφωσης απόψεων ή λήψης αποφάσεων, όπως είναι οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης, τα πολιτικά κόμματα, οι συνδικαλιστικοί φορείς, οι σύλλογοι/οι ενώσεις/τα σωματεία, αλλά και οι άτυπες συλλογικότητες (κοινωνικού/πολιτικού/πολιτιστικού χαρακτήρα), οι επιστημονικές ενώσεις, κ.ά.

Η Κοινωνία των Πολιτών σχετίζεται με την έννοια του Ενεργού Πολίτη. Ο όρος δηλώνει όλες τις μορφές κοινωνικής δράσης ατόμων ή ομάδων ανθρώπων οι οποίες δεν απορρέουν από το κράτος και δεν αναλαμβάνονται από αυτό. Οι οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών αντιπροσωπεύουν τους παράγοντες της αγοράς εργασίας μέσω των οργανώσεων των κοινωνικών εταίρων, συγκεκριμένων κοινωνικοοικονομικών κύκλων, των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, οι οποίες υπερασπίζονται κοινούς στόχους (π.χ. την Προστασία του Περιβάλλοντος, τα δικαιώματα των καταναλωτών, την Εκπαίδευση και κατάρτιση κτλ.), των οργανώσεων βάσης, οι οποίες εκπροσωπούν ένα μέρος της κοινωνίας (τα κινήματα νέων, τις ενώσεις υπέρ της οικογένειας κτλ.), καθώς και τις θρησκευτικές κοινότητες. Η Συνθήκη της Λισαβόνας (άρθρο 15) αναγνωρίζει τη σημασία της συμμετοχής της Κοινωνίας των Πολιτών στη χρηστή ευρωπαϊκή διακυβέρνηση.1 Σύμφωνα με τον Νίκο Μουζέλη, καθηγητή Κοινωνιολογίας (London School of Economics) , «οι πιο πρόσφατες θεωρίες γύρω από την Κοινωνία των Πολιτών και τις συνθήκες ισχυροποίησής της εστιάζονται σε έναν “ενδιάμεσο” χώρο μεταξύ κράτους και αγοράς: σε έναν αυτοκυβερνώμενο κοινωνικό χώρο, αποτελούμενο από θεσμούς, ομάδες, οργανώσεις οι οποίες λειτουργούν και κατά του άκρατου ατομικισμού της αγοράς και κατά του κρατικού αυταρχισμού» (Μουζέλης, 1997).2 Η Κοινωνία των Πολιτών αποτελεί ένα δυναμικό κοινωνικό χώρο συμμετοχής, όπου ο κάθε πολίτης προσχωρεί με τη θέλησή του για να επιδιώξει τον κοινό στόχο της επίλυσης σημαντικών κοινών κοινωνικοοικονομικών προβλημάτων.

Πηγή: https://noiazomaikaidrw.gr/energos-politiotita-energos-politis/

Πολιτική και πολιτικοί

Αποσπάσματα από το βιβλίο της Β΄Λυκείου "Πολιτική και Δίκαιο"

Τι σημαίνει πολιτική

Η λέξη πολιτική ετυμολογικά προέρχεται από τη λέξη πόλις, την αρχαία πόλη – κράτος. Η πολιτική σχετίζεται με τις υποθέσεις της πόλεως. Στο ερώτημα «ποιος βίος είναι προτιμότερος, εκείνου που συμμετέχει στην πολιτική και κοινωνική ζωή της πόλης ή εκείνου που ζει απαλλαγμένος από πολιτικές και κοινωνικές υποχρεώσεις», ο Αριστοτέλης απαντά ότι η αρετή από μόνη της δεν αρκεί. όποιος την έχει, χρειάζεται να έχει και τη δύναμη να κάνει όσα πρέπει. Η συμμετοχή των πολιτών στα «κοινά» αποτελεί δικαίωμα και υποχρέωση ταυτόχρονα. Όποιος δεν συμμετέχει θεωρείται άχρηστος, “ιδιώτης” με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου (πρβλ. idiot).

Πολιτική είναι η συντονισμένη δράση ατόμων ή κοινωνικών ομάδων με σκοπό να πετύχουν στόχους που αφορούν το κοινωνικό σύνολο. Με την πολιτική οι άνθρωποι οργανώνουν την κοινωνική τους συμβίωση. Συμμετέχουν σε μια δημόσια διαδικασία, προκειμένου να αντιμετωπίσουν προβλήματα που αφορούν κοινωνικές ομάδες ή το κοινωνικό σύνολο.

• με ποια θέματα ασχολείται η πολιτική; Τι εννοούμε, όταν λέμε ότι η πολιτική αποτελεί δημόσια διαδικασία; Σημαίνει ότι αναφέρεται στην ενασχόληση με «τα κοινά», τα «δημόσια πράγματα». Πρόκειται για τα θέματα που κατ’ αρχήν σχετίζονται με το κράτος, τη συγκέντρωση πόρων (π.χ. μέσω της φορολογίας), τη διαχείριση και την επένδυσή τους, ανάλογα με τις αποφάσεις των οργάνων της δημόσιας εξουσίας. Η πολιτική αφορά, λοιπόν, κατ’ εξοχήν την άσκηση δημόσιας εξουσίας και τις σχέσεις κράτους – πολιτών.

• το αίσθημα ματαιοπονίας του πολίτη ή και αδυναμίας, ενίοτε, να επηρεάσει ουσιαστικά τη λήψη αποφάσεων καθοριστικών για τη ζωή του. Οι αποφάσεις σήμερα δεν λαμβάνονται άμεσα στην «Εκκλησία του ∆ήμου» κατά το πρότυπο της αθηναϊκής δημοκρατίας, αλλά με θεσμούς έμμεσης αντιπροσώπευσης. Επιπλέον, τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας είναι σε θέση να παρουσιάζουν την πραγματικότητα όπως αυτά επιθυμούν, συχνά ανάλογα και με τις κατευθύνσεις που παίρνουν από αυτούς που τα ελέγχουν οικονομικά. Εξάλλου αρκετοί θεωρούν ότι η μόνη δυνατότητα που έχει ο πολίτης στα χέρια του, είναι το δικαίωμα της ψήφου. Αυτό όμως το ασκεί μια φορά στα τέσσερα χρόνια, σε μία τελείως γενική και «εφ’όλης της ύλης» εκδοχή! Μια τέτοια αντίληψη όμως δεν αποδίδει το ουσιαστικό περιεχόμενο της δημοκρατίας, που είναι η συνεχής συμμετοχή στην πολιτική ζωή.

• οι αλλαγές που συντελούνται στη φυσιογνωμία των κρατών σήμερα επηρεάζουν την πολιτική συμπεριφορά. Για παράδειγμα, ο λαός, το έμψυχο στοιχείο του παραδοσιακού έθνους – κράτους που δηλώνει το σύνολο των μονίμως εγκατεστημένων πολιτών σε ορισμένη χώρα, δύσκολα πλέον μπορεί να ταυτίζεται με ένα ομοιογενές έθνος. Ομάδες, κοινότητες, μειονότητες, συχνά με τελείως διαφορετικές συλλογικές ταυτότητες, γλωσσικές, θρησκευτικές, εθνικές και πολιτισμικές συμβιώνουν στο πλαίσιο των σύγχρονων κρατών δημιουργώντας πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Μπορούν να συμβιβασθούν οι αντικρουόμενες συχνά αντιλήψεις τους; Ο σεβασμός στη διαφορετικότητα είναι ένα επιτακτικό επίκαιρο αίτημα, αποδεικνύεται όμως κάποιες φορές δύσκολο να επιτευχθεί στην πράξη. Υπάρχει εναλλακτική πρόταση, για να ξεφύγουμε από το αδιέξοδο της πολιτικής απάθειας; Η κοινωνία, οι πολίτες έχουν τη δική τους δυναμική. Υπάρχουν πολιτικοί θεσμοί (π.χ. πολιτικά κόμματα, συνδικάτα, κοινωνία πολιτών), με τους οποίους οι πολίτες, μέσα από τη συλλογική δράση, στοχεύουν να αποκτήσουν επιρροή, να συνδιαμορφώσουν τις πολιτικές επιλογές και αποφάσεις. Σε παγκόσμιο επίπεδο, η κοινωνία των πολιτών βασίζεται στις δραστηριότητες υπερεθνικών οργανισμών, Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων και διεθνών ομάδων πίεσης...

Το κλίμα αλλάζει, η ζωή στον πλανήτη Γη κινδυνεύει. Πώς μπορεί ο πολίτης να επηρεάσει τις εξελίξεις; Μπορούμε κατ’αρχάς να αλλάξουμε τις καθημερινές, καταναλωτικές μας συνήθειες. Αυτές άλλωστε, επηρεάζουν και τη βιομηχανική παραγωγή. Μπορούμε επίσης να δραστηριοποιηθούμε συλλογικά, να ασκήσουμε πίεση, να διεκδικήσουμε ενεργά τη συμμετοχή μας στη διαμόρφωση αποφάσεων που καθορίζουν τη ζωή μας;

Πολιτικοί: Γιατί κάποιοι στέκονται με καχυποψία απέναντι στους πολιτικούς; Μήπως επειδή τους ενοχλεί ότι στις πολιτικές συζητήσεις γίνεται κάποτε χρήση «ξύλινης γλώσσας», αντί να θίγεται η ουσία των κοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων; Μήπως, επειδή θεωρούν ότι κάποιοι πολιτικοί δεν τηρούν τις δεσμεύσεις τους απέναντι στον λαό; Ή μήπως σκέφτονται ότι ενδέχεται να εξυπηρετούν συμφέροντα και όχι να υπηρετούν αξίες;

Αντικείμενο της πολιτικής και έργο των πολιτικών είναι να υπηρετούν το συμφέρον του κοινωνικού συνόλου. Οι πολιτικοί δεν πρέπει να είναι απλοί διαμεσολαβητές για έτοιμες λύσεις που προσφέρονται σε «πολίτες – καταναλωτές». Οι πολιτικοί πρέπει να έχουν ιδανικά, όραμα και η δράση τους να έχει αποτελεσματικότητα. Να είναι πρωτοπόροι στη δημιουργία εκείνων των προϋποθέσεων που απαιτούνται για τη διεξαγωγή δημόσιου διαλόγου. Η δράση των πολιτικών δεν πρέπει να περιορίζεται στην εξυπηρέτηση συμφερόντων, αλλά πρωτίστως να υπηρετεί αξίες. Από την άλλη πλευρά, οι πολίτες θα πρέπει να συνειδητοποιούν ότι η πολιτική δεν είναι μια απασχόληση που αφορά μόνο τους πολιτικούς. Οι πολιτικές αποφάσεις πρέπει να βασίζονται στην ευρύτερη δυνατή συμμετοχή, αλλά και συναίνεση των πολιτών. Η συναίνεση, με τη σειρά της, δομείται με τη δημοκρατική δημόσια διαβούλευση . Στο σημείο αυτό, εντοπίζεται η αναγκαιότητα για καλλιέργεια της πολιτικής παιδείας.

Πολιτική κοινωνικοποίηση

Στο πλαίσιο μιας οργανωμένης πολιτείας, ο άνθρωπος βιώνει μια αδιάκοπη διαδικασία πολιτικής κοινωνικοποίησης. Αυτό σημαίνει ότι μαθαίνει να προσαρμόζεται και να εντάσσεται στην πολιτική πραγματικότητα που τον περιβάλλει. Ο άνθρωπος σταδιακά διαμορφώνει πολιτικές πεποιθήσεις και αξίες.

Πώς συντελείται η πολιτική κοινωνικοποίηση; Αρχίζει μέσα στον στενό κύκλο της οικογένειας ή/και τον ευρύτερο κύκλο των συγγενών και φίλων. Το πολιτισμικό περιβάλλον αυτού του κύκλου παρέχει στον νέο άνθρωπο την πρώτη εικόνα της κοινωνίας. Τα παιδιά αναπαράγουν το περιβάλλον τους. Αν για παράδειγμα μεγαλώνουν σε ένα περιβάλλον αρμονικό, όπου οι αναπόφευκτες διαφωνίες επιλύονται με τον διάλογο και η γνώμη τους ακούγεται, θα αναπτύξουν και τα ίδια σεβασμό, πρωτίστως για τον εαυτό τους, καθώς και για τους γύρω τους.

Δημοκρατία - Ελευθερία

Αποσπάσματα από το βιβλίο της Β΄Λυκείου "Πολιτική και Δίκαιο"

Πρόλογος

Στην Πολιτεία του Πλάτωνα (359 b – 360 d), αναφέρεται η ιστορία ενός βοσκού, του Γύγη, που η τύχη το έφερε να βρει ένα μαγικό δαχτυλίδι˙ όποιος το φορούσε κι έστριβε την πέτρα του γινόταν αόρατος. Μόλις ο Γύγης συνειδητοποίησε την ιδιότητα του δαχτυλιδιού, το φόρεσε, έγινε αόρατος κι έφτασε στο παλάτι του βασιλιά του, έκλεψε τη βασίλισσα, σκότωσε τον ίδιο και κατέλαβε τελικά την εξουσία. Τι θα έκανε ο καθένας και η καθεμιά από εμάς, αν είχε τη δυνατότητα, όπως και ο Γύγης, να αδικήσει χωρίς να γίνεται αντιληπτός, προκειμένου να αποκτήσει πλούτη, ισχύ και ό,τι άλλο θα επιθυμούσε; Μπορεί με άλλα λόγια να είναι κάποιος δίκαιος από ελεύθερη επιλογή, χωρίς την απειλή της επιβολής μιας τιμωρίας; Ο Σωκράτης στο τέλος της Πολιτείας (612 b) καταλήγει στο συμπέρασμα «…ότι καθ’ εαυτήν η δικαιοσύνη είναι το μεγαλύτερο αγαθό της ψυχής αυτής καθ’εαυτήν, και ότι η ψυχή πρέπει να πράττη τα δίκαια, είτε κατέχει το δαχτυλίδι του Γύγη είτε όχι…» (μτφρ. Ιωάννη Γρυπάρη). Με την κατάλληλη παιδεία, ακόμη και αν έχει κάποιος τη δυνατότητα να αδικήσει, δεν θα το πράξει, διότι θα γνωρίζει ότι η δικαιοσύνη είναι συνυφασμένη με την αρμονία της κοινωνικής συμβίωσης, με την ευδαιμονία επομένως των πολιτών…

Η ελευθερία συνεπάγεται ευθύνη.

Ευθύνη προς τον εαυτό μου, ευθύνη και προς τους άλλους. Είμαι ελεύθερος/-η να κάνω επιλογές, σημαίνει, φέρω ταυτόχρονα και την απόλυτη ευθύνη για τις επιλογές μου, ακριβώς γιατί είναι επιλογές δικές μου και κανένας άλλος δεν μου τις επέβαλε. Μπορεί, για παράδειγμα, κάποιος να επιλέγει για συγκεκριμένους λόγους να μην εργάζεται. Αναλαμβάνει την ευθύνη για την επιλογή του αυτή, σημαίνει να μην ζητάει από άλλους χρήματα, να μην ζει παρασιτικά, να μην προβαίνει σε εγκληματικές ενέργειες για να καλύψει τις βιοτικές του ανάγκες κ.ο.κ. Αν δεν αναλάβει τις ευθύνες που συνεπάγεται η οποιαδήποτε επιλογή του και τις μεταθέσει σε κάποιον άλλον, τότε παύει να αυτοκαθορίζεται. Οποιοσδήποτε μπορεί να τον κάνει υποχείριό του, επομένως παύει να είναι ένας ελεύθερος άνθρωπος. Άλλωστε, όπως ο ίδιος έχει απαίτηση κανείς να μη του στερεί την ελευθερία του, κατά τον ίδιο τρόπο και κάποιος άλλος έχει την απαίτηση, να μην στερείται τη δική του ελευθερία. Η ελευθερία είναι δικαίωμα, αλλά ταυτόχρονα, ευθύνη και υποχρέωση σεβασμού της ελευθερίας των άλλων. Συμπερασματικά, η ελευθερία προϋποθέτει ωριμότητα, αυτογνωσία, συνειδητοποίηση των ευθυνών και των υποχρεώσεων. Πώς εκφράζεται η ελευθερία στην πράξη; Με την αναγνώριση δικαιωμάτων. ∆ικαίωμα είναι η η δυνατότητα αυτοκαθορισμού, που αναγνωρίζεται στο άτομο μέσα στο πλαίσιο μιας δημοκρατικής πολιτείας. Για παράδειγμα, «έχω το δικαίωμα ελευθερίας της έκφρασης» σημαίνει κανείς να μη με λογοκρίνει, αν θέλω να δημοσιοποιήσω επωνύμως τη γνώμη μου για κάποιο θέμα. Εννοείται, σύμφωνα με όσα είπαμε παραπάνω, ότι τη γνώμη μου την εκφράζω υπεύθυνα και δεν θίγω την τιμή και την υπόληψη κάποιου άλλου.

Πότε θεωρούμε, ότι είμαστε αληθινά ελεύθεροι; Θα απαντήσετε ίσως, «ελεύθεροι είμαστε, όταν κανένας δεν επεμβαίνει στη δράση μας, όταν κανένας δεν μας εμποδίζει να εκπληρώνουμε τους στόχους μας». Αρκεί όμως αυτό; Με άλλα λόγια, αρκεί, για να λέγομαι ελεύθερος άνθρωπος, να μου αναγνωρίζει το κράτος ένα ελεύθερο πεδίο δράσης, στο οποίο να μπορώ π.χ. να επιλέγω το επάγγελμα της αρεσκείας μου ή την επιστήμη που μ’ ενδιαφέρει ή να ασχολούμαι με τον αθλητισμό; Μήπως η ελευθερία μου αυτή στερείται νοήματος, αν υπάρχει ανεργία και δεν μπορώ να βρω δουλειά, ή αν οι σπουδές είναι υποβαθμισμένες και οι δημόσιες υποδομές ανεπαρκείς; Με αυτή την έννοια, ακόμα και οι προσωπικές επιλογές που γίνονται στην ιδιωτική μας ζωή και που σχετίζονται με την ανάπτυξη της προσωπικότητάς μας, μπορεί να έχουν πολιτική σημασία και να τίθενται ως αιτήματα προς την εκάστοτε πολιτική εξουσία.